Izvod iz knjige “Odnosi između srpstva i Rusije od 1185-1903 godine (istorijska rasprava za pouku srpskom narodu)”, koju je napisao i 1903. godine u Beogradu objavio Vukadin S. Đurković, svršeni student Kijevske duhovne akademije.
Prvo i pravo poznanstvo Rusa sa Srbima javlja se od vremena, kada su ruski kaluđeri: iguman Ilarijon, Sava Višerski, Arsenije Suhanov i drugi, koji su, kao izaslanici ruske crkve, išli na Istok, u Carigrad, radi prikupljanja podataka za ispravku pogrešno prevedenih crkvenih knjiga i radi sastavljanja i prevođenja novih knjiga i prevoda. Ovi izaslanici ruske crkve, našavši bogatu književnost srpsku u srpskom Hilendaru, i sve knjige na srpskom jeziku, koji onda nije bio udaljen od staro-slovenskog jezika, dalje nisu ni tumarali, radi prikupljanja podataka, već su srpski kaluđeri Rusima širom otvorili vrata svoje knjižnice, pa su Rusi od tada vekovima vukli srpske knjige sve koliko im je trebalo, i kakve su im trebale. Tako isto ruski kaluđeri: Dijonisije, Sergije, Arsenije, Nil Sorski i drugi, išli su u Sv. Goru radi izučavanja i usavršavanja manastirskog ustava i prakse, a bili su se smestili u bratstvu srpskog Hilendara, kao u svoj rođeni dom, jer im je sve bilo na raspoloženju i usluzi. A bez ikakvog truda na srodnom jeziku mogli su se lako služiti i usavršavati. Rusi su i po čistoti i po jeziku srpske knjige bez ikakvog prevoda i doterivanja puštali na službu u svoju crkvu. Zato se svi stari i mnogi mlađi ruski istorici i pisci, koji se dotiču ovakvih pitanja, ovako izražavaju: „Srpski Hilendar bio je pravi i jedini rasadnik i za rusko-duhovno i političko-nacionalno iskustvo i prosvetu“, i t. dalje. Odmah posle srpske pogibije na reci Marici (1871. god.) Manastir Hilendar, kao centar srpske književnosti i prosvete, ostao je bez ikakve svoje nacionalno-političke zaštite. Svo bogastvo srpske književnosti i prosvete u Sv. Gori postalo je opšte svetsko a osobito rusko blago.
Grci su sve srpske naučenjake gonili i predavali “Turcima na razne muke i smrtne kazne”, a srpski manastir Hilendar postao je skrovište: rumunskih, bugarskih, grčkih i ruskih kaluđera. Ovakvo razorenje srpske književnosti i prosvete u manastiru Hilendaru dobro je došlo mnogim narodnostima a osobito velikoj budućnosti ruskog naroda; jer su Rusi i pre ovoga zla po Srpstvo iz Hilendara nosili raznovrsne knjige za svoju otadžbinu i ulagali ih u osnovu svoje književnosti. A posle su već mogli dobiti i žive snage sa Atona. Jer su mnogi srpski književnici i naučeni neumorni trudbenici (kaluđeri) sa Sv. Gore otišli neposredno u Rusiju, gde su odmah prionuli na polju ruske prosvete, patriotizma i rodoljublja. A drugi su se sa južne strane srpske zemlje pred udruženim Grcima i Turcima povlačili u severne predele srpske još slobodne zemlje. Srpski kaluđeri onda nisu bili lenjivci, kao što su danas (u većem delu), već su bili rodoljubi, patriote i neumorni trudbenici. Istorija ruske crkve tvrdi, da nijedan Srbin onoga doba, ma i sam otišao u Rusiju, nije tražio gotovine, već se svaki zario i čeprkao na korist i uređenje po sasvim neuređenoj Rusiji. Mnogi Srbi otišavši u Rusiju sa svojom svestranom naučnom spremom i toplim rodoljubljem prema, bratskoj im Rusiji, vrlo su brzo zauzeli i najviša mesta u ruskoj crkvi, književnosti, pa od česti i u politici. Stariji ruski pisci mislili su, i sigurno je, da su srpski naučenjaci i književnici, koji su otišli u Rusiju sa Atona, još na Atonu dobro upoznali ruski jezik, ukoliko je ovaj onda bio različan od srpskog, te se tome i ne čude.
Po ruskoj istoriji, prvi su Srbi za Rusiju otišli i zauzeli patriotski položaj: Kijevski mitropolit Kiprijan, Litovski mitropolit Grigorije Camblak, jeromonah i slavni književnik Pahomije Lagovet i drugi Srbi. Svi svesni i stari i mlađi ruski istorici i publiciste, koji su se svojim delima doticali uzajamnog ophođenja Srba i Rusa, visoko cene zasluge naučenih Srba, koji su u Rusiji onda kao jedini radili i poveli ruski narod ujedinenju i njihovoj velikoj budućnosti. Evo kako se o tim Srbima izražava jedan mladi ruski profesor, A. I. Sobolevski, u svojoj besedi, čitanoj 8. maja 1898. g. u Petrogradu, na godišnjem arheološkom skupu:
„Ruski su se kaluđeri, na Atonu — Sv. Gori, upoznali sa srpskim kaluđerima. I tom prvom prilikom doneli su iz Sv. Gore, iz srpskog manastira Hilendara, 12 srpskih spiskova (koji su) bili osnova ruske literature…”
Sobolevski, napominjući još mnoge takve rukopise i spiskove, koje su ruski kaluđeri iz Srbije u Rusiju preneli i uložili u osnovu ruske literature, kao radove: Kijevskog mitropolita. Kiprijana, Litovskog mitropolita Grigorija, književnika Pahomija i dr. Srba, ovako govori: “Blagodareći uticaju pismenosti južnih Slovena na rusku pismenost u 14. i 15. veku, ruska se pismenost u svakom pogledu visoko uzvisila i pravim putem povela svoj narod.” Ruska se literatura sa tim uticajem srpske književnosti, prosvete i opšteg iskustva brzo obogatila. Ne bi se moglo ni misliti, da bi Rusija, bez toga bogatstva srpske literature i iskustva, mogla imati sočinenije (književno delo) Nila Sorskog, kao svog prvog hronografa…
