Habent sua fata libelli, i knjige imaju svoju sudbinu. Već dugo razmišljam da napišem jedan ovakav tekst gde bih sabrao važne termine za sve one koji se bave starom knjigom i jednostavno vole staru knjigu. Radi se o kratkom leksikonu za sve one koji se na bilo koji način bave knjigom, a prvenstveno za ljubitelje stare knjige, kao i za moje kolege. Tekst sadrži izbor najvažnijih odrednica od kojih mnoge spadaju u neizostavno znanje ako želite da se profesionalno bavite knjižarstvom. Većinu termina ne koristimo u knjižari jer bi većini ljudi bili nerazumljivi. Na primer, koristimo izraz “nerasečeni tabaci”, umesto da napišemo “NON COUPE“. Nadam se da će vam ovaj tekst biti od koristiti i da ćete lakše ploviti nepreglednim knjiškim okeanom. Ilustracije su preuzete sa: fotomagacin.com
ADLIGAT (lat. adligatum) označava povezanost jedne ili više publikacija ili pak rukopisa sa nekom drugom publikacijom tako da čini jednu svesku.
ADNEX označava dodatak, prilog, obično na kraju publikacije.
AKRONIM je kratka reč sastavljena od početnih slova više reči, npr. SANU
AMERIKANA u bibliografskom smislu označava publikacije u kojima su objavljeni izveštaji o otkriću, proučavanju i naseljavanju Amerike.
ANANIM je vrsta pseudonima kod koga je ime autora napisano obrnutim redom slova, na primer: Remark umesto Kramer.
ANONIMI su dela bez imena autora. Suprotno je AUTONIM
ANTIGRAF je prepis ili kopija nekog teksta ili crteža.
ANTIPORTA je zapravo zaštitni prednaslovni list na kome se nalazi samo skraćeni naslov knjige i služi kao zaštita pravom naslovnom listu.
APROBACIJA (lat. approbatio, approbatur) označava crkvenu dozvolu da se neki spis može štampati.
AUSTRIAKA su publikacije koje se odnose na Austriju ili označava sve publikacije štampane na teritoriji Austrije.
AUTOGRAF je svojeručni spis ili potpis neke istaknute ličnosti.
BADIER Florimond bio je poznati francuski knjigovezac 17. veka.
BESTIJARIJUM (Bestiarium) je vrsta srednjovekovne knjige u kojoj se govori o raznim životinjama i ilustrovana je slikama životinja.
BIBELOT je naziv za neobično malu knjigu.
BIBLIOFILIJA je ljubav prema knjigama i veliko interesovanje za njih, skupljanje i čuvanje knjiga uviđajući njihovu obrazovnu i uopšte kulturnu vrednost. Onaj koji ima takav odnos prema knjizi naziva se bibliofil. Suprotno je Bibliofobija.
BIBLIOGNOZIJA znači poznavanje knjige, shvatanje njene kulturne vrednosti. Čovek koji dobro poznaje vrednost i značaj knjige, koji se razume u knjige zive se bibliognost.
BIBLIOHRIZIJA je razno ukrašavanje publikacija zlatotiskom.
BIBLIOHROM je knjiga čiji su razni delovi teksta štampani na različito obojenom papiru.
BIBLIOMANIJA je preterana ljubav prema knjizi, strast za sakupljanjem knjiga, prvenstveno retkih i po izgledu dragocenih, ne vodeći računa o njihovoj sadržini (po ovom se razlikuje od bibliofilije).
BIBLIOPOLIJA je starinski naziv za trgovinu knjigama, reč bibliopol označavala je trgovca knjigama.
BIBLIOTAF je onaj koji sklanja knjige i odbija da ih ikome pozajmi.
BIBLOS je antički naziv za biljku papirusa od koje se pravila hartija, a kasnije je naziv dobio i značenje knjige.
BILTEN (franc. bulletin) je vrsta povremene ili periodične publikacije službenog karaktera.
BIZANTOLOGIJA ili Vizantologija je proučavanje istorijskih ostataka i uticaja bivšeg vizantijskog carstva.
BLAJND FOLIO (engl. blind=slep) je ma koja nepaginirana stranica (ne nosi broj) ali je uračunata.
BOSNIAKA (Bosniaca) u bibliotečkom smislu označava sve publikacije i rukopise u kojima se govori o Bosni i Hercegovini i sve one koji su štampani u Bosni i Hercegovini.
BREVIJAR (lat. breviarum) vrsta trebnika katoličkih sveštenika, sadrži molitve i druge tekstove za svakodnevnu upotrebu.
BROŠURA (franc. brochure) je knjižica koja obuhvata najviše tri štampana tabaka (48 strana) obično u mekom (broš) povezu.
BROŠ označava knjigu povezanu u meki povez (franc. brocher)
BUKINER (franc.) je onaj koji voli da prebira po starim knjigama i da skuplje upotrebljavane i stare knjige.
BUKINIST je onaj koji prodaje stare i upotrebljavane knjige, slično kao antikvar, knjižar.
BULA (lat. bulla) označava vrstu pečata i povelju sa takvim pečatom, npr. papina bula, zlatna bula itd.
CENA KNJIGE (stare knjige). Vrednost starih knjiga i drugih retkih knjiga određuje bibliofil ili prodavac. Antikvarne cene nemaju utvrđenu normu, nego se određuju prema retkosti, očuvanosti, opremi, značaju, potražnji itd.
CHODOWIECKI Daniel Nikolaus (1726-1801) bio je berlinski graver poznat naročito po ilustracijama dela Šekspira, Servantesa, Getea itd.
CODEX jedan je od najstarijih oblika knjige, sastoji se od dve ili više povoštenih tablica povezanih vrpcom. Kasnije se taj naziv upotrebljava za knjigu načinjenu od pergamenta ili papira.
CUM LICENTIA izraz koji se stavlja na naslovnu stranu da označi da je knjiga štampana dozvolom svetovnih ili crkvenih autoriteta.
ČASLOVAC (časoslov, brevijar) je crkvena knjiga koja sadrži skraćen tekst za pojedine obrede.
DATIRANO IZDANJE ima označen datum, godinu kada je delo publikovano. Postoje publikacije i sa lažnom godinom. Kod publikacija bez godine izdanja stavlja se “s.a” (lat. sine anno) ili b.g (bez godine).
DEDIKACIJA (posveta, od lat. dedicare=posvetiti) označava posvetu koja se nalazi na knjizi, obično na predlistu, naslovnoj strani ili na listu ispred predgovora. Posvete su nekada ispisivali autori značajnim ličnostima, dok su u novije vreme uobičajene i posvete među prijateljima i slično.
DEFEKTNI EGZEMPLAR (defektni primerak) označava onu publikaciju koja se zbog nekih nedostataka ne može u potpunosti koristiti (nedostaju pojedini listovi ili razna druga oštećenja), ili publikaciju sa štamparskim greškama. Razlikuju se oštećene knjige i knjige sa greškom.
DEZIDERAT ili Desiderat, Desiderata (lat. desideratum) označava knjige ili zbirke koje nemamo i želimo da ih nabavimo.
DIVOT IZDANJE označava lepo opremljeno, luksuzno izdanje (lep izbor slova, ilustracija, skupocen povez, npr. kožni sa zlatotiskom).
DOPUNSKO IZDANJE je naknadno štampanje izvesnog broja primeraka izvan predviđenog i odštampanog tiraža. Vrlo često u inostranstvu, zbog čega se navodi, npr. first editon, first print ili first edition, second print.
DOPUNJENO IZDANJE za razliku od dopunskog izdanja ne predstavlja doštampavanje istog izdanja, već označava izdanje koje sadrži neki dopunjujući materijal. Kaže se i prošireno izdanje.
EDITIO DEFINITIVA konačno, odnosno potpuno dopunjeno i redigovano izdanje.
EDITIO EN REGARD izdanje kod koga je na jednoj strani knjige originalni tekst, a na suprotnoj prevod teksta.
EKSLIBRIS (lat. ex libris = iz knjiga) je štampani grafički znak na publikacijama kao oznaka vlasnika, tj. njegove privatne biblioteke. Obično se nalazi na unutrašnjoj strani prednje korice. Onaj koji ih sakuplja zove se ekslibrist.
ETRURSKI STIL je vrsta poveza knjige iz 18. veka.
FALSE FIRST EDITION (lažno prvo izdanje), kada izdavač označi kao prvo izdanje delo koje je neko drugi već bio izdao. Ovo je čest primer kod nas u novije vreme.
FLORILEGIJUM je zbirka odabranih tekstova iz nekog dela.
FOLIJANT je naziv koji se upotrebljava za knjige velikog formata.
FOLIO označava određeno mesto knjige (folio verso = na drugoj strani), a oznaka je i za određenu veličinu knjige. Znači takođe list papira obeležen brojem samo na početku, kao i tabak hartije u punoj veličini (nepresavijen).
FORMAT je oblik i veličina neke knjige, pri čemu se prvo označava širina, pa onda visina. Najčešća su tri formata: Oktav do 25cm, Quart 25-35cm, Folio preko 35cm.
FORZAC (nem. Vorsatz) ili kako se kod nas odomaćilo “Forzec”, je naziv za tzv. dupli list u knjizi čija je jedna polovina zalepljena za unutrašnju stranu prednje, odnosno zadnje korice, a druga polovina samo ivicom prilepljena za tabak. Služi zaštiti knjige i u luksuznijim izdanjima pre Drugog svetskog rata vrlo često je bio dekorisan.
FRAZEONIM je pseudonim kod koga se umesto imena autora upotrebljava neka fraza, npr. “jedan od onih”.
FRONTISPICIUM označava zaglavlje ili naslovnu stranu, kao i ilustraciju na početku knjige koja prethodi naslovnoj strani i nije paginirana.
GEONIM je pseudonim kod koga je umesto imena autora upotrebljena neka geografska ili etnografska oznaka, npr. “Od Beograđanina” ili “Od Šumadinca”.
HEBRAIKA je naziv za jevrejsku literaturu, čiji su autori Jevreji ili prikazuje život Jevreja.
IMPENSIS (lat. na račun ili o trošku), izraz koji se stavljao u impresumu starih knjiga da se označi izdavač ili onaj koji je finansirao izdavanje.
IMPRESUM obuhvata podatke o štampanju publikacije (izdavač, urednik, vrsta papira, podaci o bibliofilskim karakteristikama, knjigovezac, grafička oprema i dr.). Podaci se obično nalaze na poleđini naslovne strane ili na kraju knjige. Postoje i lažni impresumi koji sadrži izmišljenje podatke u cilju prikrivanja.
INEDITA (lat.) je naziv za spis koji nije ranije objavljen.
INKUNABULE je izraz za knjige koje su štampane pre 1500. godine. Izraz je prvi upotrebio francuski bibliograf Philippe Labbe u 17. veku (lat. incunabulum, množina incunabula)
KNJIŽAR je osoba koja se bavi knjižarstvom, obično privatni vlasnici knjižara. Kod nas ih je najviše bilo u periodu 1900-1941.
KUSTOS označava prvu reč sledeće strane, a ta se reč nalazi kao poslednja na prethodnoj strani. Kod nas se uglavnom koristio do 18. veka, nakon toga u upotrebi je paginacija.
LEKSIDION je naziv za vrlo mali rečnik.
LETOPIS je vrsta spisa u kome su zapisi značajnijih zbivanja izneseni obično hronolškim redom.
LIBRETO je najčešće naziv za knjižicu u kojoj je tekst opere ili drugog vokalno-muzičkog sastava.
LIGATOR (lat.) knjigovezac
LUKSUZNO IZDANJE je izdanje sa naročito skupom opremom. Uz luksuzno izdanje postoji često i obično izdanje iste knjige, ali sa lošijom opremom. Postoje izdanja za bibliofile i bibliomane, obično su numerisana i imaju ručno rađen povez, polukožni, kožni ili platneni sa utisnutom dekoracijom, zlatotiskom itd.
MANUSKRIPT (lat. manu scriptum) znači svojeručni rukopis autora ili uopšteno svaki (obično srednjovekovni) rukopis na papiru, pergamentu itd.
MAROQUIN (marokin) je vrsta kože za povezivanje knjiga. Ubraja se u najskupocenije vrste poveza.
MONOGRAM je povezivanje dva ili više slova u grafičku celinu. Obično početna slova umetnika, pisca, vlasnika biblioteke itd.
MRTVA LITERATURA je ona literatura za koju nema interesovanja, i tako predstavlja mrtvi kapital.
MUNIMENTS engl. naziv za povelje na naslovnoj strani knjige, informišu o privilegijama koje pripadaju nekoj porodici i slično.
MUZIKALIJE su muzičke zbirke koje se odlikuju posebnim formatom i posebnom opremom. Tu spada teoretska literatura o muzici, razni programi, gramofonske ploče itd.
NAKLADA isto je što i “izdanje”. Nakladnik=izdavač.
NON COUPE (franc.) oznaka za knjigu čiji tabaci nisu još rasečeni.
OKTOIH je knjiga liturgijskog pojanja u pravoslavnoj crkvi. Naziv nosi po tome što su pesme podeljene u osam crkvenih glasova. Npr. Oktoih Osmoglasnik ili Cetinjski oktoih iz 1494. godine.
OMNIBUS BOOK je naziv za knjigu koja sadrži više dela jednog autora ili dela više autora.
OPERA OMNIA označava celokupna dela nekog pisca. OPERA SELECTA su izabrana dela.
ORIGINALNI POVEZ je prvobitni povez knjiga ili izdavačev povez. S obzirom da su kod nas u 18. i 19. veku knjige često prodavane u tabacima, bez poveza, među knjižarima se originalnim povezom takođe smatra bilo koji povez iz epohe, tj. nastao iste ili približno iste godine kada je izdata knjiga.
ORIJENTALISTIKA je oblast koja proučava jezik, običaje, književnost, istoriju, kulturu i celokupni život istočnjačkih naroda.
ORTONIM znači pravo ime, tj. obeležavanje autorovog imena.
PAGINACIJA znači obeležavanje stranica knjige ciframa.
PALEOTIPI su najstariji štampani materijal, prve štampane knjige posle pronalaska štamparije, kao npr. inkunabule, knjige štampane pre 1500. godine.
PATRIOTIKA je literatura o domovini, sve ono što je napisao o nekoj zemlji, tj. državi.
PENTAGLOTA je na pet jezika napisana knjiga.
PERGAMENT je vrsta hartije. Reč označava tekst na takvoj hartiji, i vrstu hartije za povezivanje knjiga. Naziv nosi prema maloazijskom gradu Pergamonu. Pergamonska biblioteka je u starom veku bila najznačajnija posle Aleksandrijske.
PERIODIKA označava publikacije koje se izdaju u određenim vremenskim razmacima (dnevno, mesečno, tromesečno, godišnje). Najčešće se odnosi na listove i časopise, zatim godišnjaci, kalendari itd.
POLUPOVEZ odlikuje se time što je hrbat (rikna) knjige presvučen drugim materijalom nego korice. Npr. polukožni povez.
POSVETA vidi DEDIKACIJA
POVELJE su pisani spomenici iz srednjovekovne istorije, obično sadrže vladarske ukaze.
PRENUMERANT je arhaizam koji znači pretplatnik.
PRILOG publikaciji mogu da budu mape, cteži, fotografije, statistički pregledi itd.
PRIREĐIVAČ je onaj koji je prikupio, sredio i omogućio izdanje jednog ili više dela nekog autora.
PROMEMORIJA znači za uspomenu, za sećanje, spomenica.
PROVENIENTNI PRIMERAK je knjiga koja potiče iz neke čuvene biblioteke i takvu knjigu bibliofili naročito cene. Npr. knjiga sa pečatom iz lične biblioteke kraljice Natalije Obrenović.
PSALTIR je knjiga, zbirka psalama.
PSEUDONIM je izmišljeno, lažno ime, kada se pisac ne potpisuje svojim zvaničnim već proizvoljnim imenom.
PUBLICISTIKA ima često značenje žurnalistike, tj. dnevne štampe. U širem smislu sve što se štampa i daje javnosti na uvid.
SEPARAT je poseban otisak iz časopisa ili zbornika.
SERBIKA označava sve publikacije koja se odnose na Srbiju i Srbe uopšte (zemlju, narod, život, običaje, ljude itd.) bez obzira gde su objavljene i kojim jezikom pisane.
SINE ANNO skraćeno s.a, znači bez navedene godine izdanja. Kod nas se često koristi i b.g (bez godine).
SINE LOCO ET ANNO znači i bez mesta i bez godine. Kod nas se često koristi b.m (bez mesta), b.g (bez godine).
SLAVISTIKA je naula o slavenskim jezicima, literaturi, nauci i uopšte slovenskoj kulturi. Izraz označava i sve publikacije iz oblasti slavistike.
SOVJETIKA obuhvata svu literaturu koja se odnodi na SSSR i njegove oblasti i narode.
SPOMENICE su obično prigodne publikacije povodom godišnjice nekog važnog događaja ili istaknute ličnosti.
SRBULJE su stare srpske knjige i rukopisi prvenstveno štampane u srpskim štamparijama XV i XVI veka.
STEMATOGRAFIJA označava rodoslov, zbirku grbova, npr. Stematografija Hristifora Žefarovića iz 1741. godine.
ŠUND LITERATURA je literatura niskog umetničkog i etičkog kvaliteta.
TIPIK je vrsta trebnika u pravoslavnim crkvama, sadrži pravila za liturgijske obrede i život monaha.
TIPOGRAFIJA u širem smislu znači štamparija.
UNIKAT je original nekog dela gde ne postoji duplikat, tj. drugi primerak. Npr. kada je štampan samo jedan primerak ili u slučaju kada su svi ostali primerci izgubljeni, uništeni i preostao je samo jedan. Unikati su takođe i primerci koji se odlikuju nekom izuzetnošću, npr. kada su na primerku knjige svojeručno zabeležene napomene autora i slično.
VELLUM je engleski naziv za pergament i pergamentski povez.
VINJETA je ukras, vrlo često bakrorez ili drvorez, na koricama ili na listovima knjige (često na početku svakog poglavlja).
ZAŠTITNI LIST je obično od providnog, tankog papira, a služi da zaštiti ilustracije u knjizi.
Izvori: Leksikon bibliotekarstva - K. Grubačić, Vikipedija, više različitih sajtova. Pojedine odrednice su dopunjene, druge su pojednostavljene, dok je pojedinim dodato savremeno značenje.
