Džojsovo delo predstavlja najveći uspon individualnog u književnosti, ujedno najveći zamah u raskidanju veza sa klasičnim oblikom romana. Gigantska snaga kojom je odbačena čovekova duša, iskrenost kojom je osvetljena čine ovog pisca izuzetnom ličnošću. Apostatska tuga, groza smrti, usamljenost… Džojs ne traži izlaz, ne traži rešenja. Ona ne postoje. Džojs može samo da negira. A tu se jasno vidi beznadežnost društva koje se ruši.
Udubljen sav u svoj književni rad, Džojs je bio žrec, veliki sveštenik i fanatik umetnosti. I kao svi fanatici bio je ujedno i mučenik, žrtva i rob svoje opsesije. Stiven Spender ga zato naziva “egocentričnim genijem” i kaže da je zaista “teško poverovati da je u čitavoj istoriji literature postojao pisac toliko koncentrisan na svoje delo”.
U zbirci novela “Dablinci” Džojs daje svoj rodni grad u složenoti modernog života. Pisac nam stvara u njima atmosferu tog grada, raznolikost njegove sredine: građansku prosečnost, političke klubove, pijanice, sveštenike, školsku decu, mornare, prodavačice i ostale, istom onom snagom i neiscrpljenošću koja je kasnije stvorila “Uliksa”.
Takođe i drama “Izgnanici” je priprema i predradnja za to veliko i kapitalno delo savremene moderne književnosti. Problemi koji muče Ričarda Rovona, glavno lice drame “Izgnanici”, mogu li se ljudi koji su najuže međusobno povezani upoznati i biti potpuno iskreni jedni prema drugima, prošireni su i do krajnosti razrađeni u “Uliksu”.
“Mladost umetnika” autobiografski je roman. U njemu Džojs opisuje svoje školovanje u jezuitskom koledžu, svoju porodicu i telesne i duhovne nemire svoje prve mladosti.
Analiza samoga sebe u osobi Stivena Dedalusa provedena je upravo nemilosrdno, tako da liči na literarni mazohizam. Sile, koje su delovale na njegovo duhovno formiranje, detaljno su prikazane i raščlanjene: katolicizam, irski nacionalizam sa svojim kulturnim, političkim i religioznim protivljenjem ugnjetavačima, vaspitanje kod jezuita sa pobožnim vežbama, meditacijama po ignjacijevskoj metodi, prikazivanjem materijalnih i duhovnih muka u paklu. Zatim rodna kuća zatrovana ekonomskim prilikama i nesuglasicama, školovanje na katoličkom univerzitetu. Aristotel i Toma Akvinski, italijanski pisci 13. veka i elizabetijnci, Njuman, Ibsen i Hauptman. – Iz svih komponenata sastavljen i duhovno formiran Dedalus mora da oseti njhovu neusaglašenost, mora da se nađe u sukobu sa samim sobom. Odatle je i potekla njegova individualistička pobuna, koja je bila sama sebi svrha.
On se sa sarkazmom odnosi prema svemu: i prema porodici, prijateljstvu, domovini, moralu, veri. Razum sa svojim hladnim zaključcima, intelekt usamljen i nemoćan, strah od patetike, od sentimenta nežnosti. Kao svetlo u noći, on vidi svoj spas samo u umetnosti. Ona mu postje najviša svrha života. U njoj se ostvaruju sve čestice koja ga čine: greh, duh, progonstvo, samoća, ponos i oholost.
“Uliks” nije samo roman u konvencionalnom značenju te reči, tog pojma. Najtačnije će biti ako kažemo da je to epos o duši čovečjoj uopšte u trajanju dekadense i propasti jedne civilizacije koja traje već dve hiljade godina. Njena kovrdžanja i vijuganja u iskustvima i spoznajama moćno se manifestuju u današnjem intelektualcu, sve komponente od kojih je sastavljena (počev od rimskog prava i privatnog vlasništva, hrišćanske monoteističke etike, obnovljene antike u renesansi, konkvistadorstva, fudalizma, cehova, francuske revolucije, do formiranja i uspona građanske klase, industrijalizacije, kapitalizma, utopijskog socijalizma i klasne borbe) sav prtljag prošlosti atvistički nasleđen i spoznan, sva apsurdnost delova od kojih je sastavljen, odrazila se u “Uliksu” više nego i u jednom delu svetske književnosti.
Da bi mu dao dušu vremena, njegov unutrašnji nemir, Džojs se poslužio glomaznom aparaturom, raščlanio pojedinca današnjice, dušu Stivena Dedalusa, intelektualca, jezuitskog đaka, apostate, srodnika Odisejeva (čija je sudbina progonstva i lutanja u suštini jednaka njegovoj, na koju liči duhovnom nadmoći, oštroumljem, pronalazačkim darom i nemirom) i Leopolda Bluma, sakupljača i akvizitora anonsa, prosečnog i tipičnog malograđanina, inkarnacije zdravog smisla, onog pozitivističkog u čoveku, duhovno uravnoteženog u pospanoj prosečnosti, dobroti, skeptičnosti…
Površno i pogrešno mišljenje nekih kritičara da je “Uliks” ultramodernistički ep – roman, najviše dolazi od Džojsovog eksperimentisanja (koja su uostalom sasvim opravdana s obzirom na samu zamisao koja se sprovodi u delu) nego od samog sklopa i arhitektonske obrade. Obrada “Uliksa” po svojoj unutrašnjoj građi odgovara Odiseji. Po preseku kojim je isečeno vreme u paklu individualizma kroz koji duh modernog čoveka prolazi “Uliks” je novi Pakao bez čistilišta i raja.
Tehnika i sjaj “Uliksa” na prvi pogled, prividno izgledaju haotično i nerazumljivo. Ali ipak, ako se počne pažljivo čitati, ako je čovek intelektualno dorastao, ako ima književno predznanje da bi sa uspehom mogao čitati “Uliksa”, primetiće da je delo pisano sa strogom određenošću, gde sve ima svoje mesto ničega nema ni suvišnog ni izostavljenog.
Uticaj stila i forme Džojsa na savremenu književnost je još i danas ogroman i čini se da će tako i ostati. Nema značajnijeg pisca današnjice kod kojeg ne bismo mogli ustanoviti tragove džojsijanstva, počev od Foknera, Hermana Broha, Dos Pasosa pa sve do “novog romana” Mišela Butora i Alen Rob-Grijea. I zato bez preterivanja možemo tvrditi da Džojsova dela, a posebno “Uliks” ostaju priručnici svakog modernog pisca.
Tekst je prvobitno objavljen pri Džojsovim odabranim delima iz 1965. godine. Transkribovao Marko Huber.
