Povodom 120 godina od tragičnog Majskog prevrata. Jedna ručno ukoričena rukopisna knjiga baca novu jarku svetlost na događaj koji je pre 120 godina umnogome promenio srpsku istoriju. Reč je o spisu osobene vrednosti iz zaostavštine Vojislava Jovanovića Maramboa (1884-1968) koji se bavi majskom revolucijom iz 1903. godine – pričom o kraljeubici Velimiru Vemiću. Marambo je bio Beograđanin koji je svoj grad voleo do bizarnih pojedinosti. Zato je njegova priča o Velimiru Vemiću medaljon o siluetama starog Beograda, o stubovima naše prošlosti, o preziru velikih prema sudbini odbačenih predvodnika. Marambo je Vemićev portret satkao od iskustva jednog diplomate, arhiviste i plodnog istraživača naše baštine. Pred nama je jedna minijatura koja upotpunjuje sagu o 1903. godini. Čita se kao upečatljivo svedočanstvo u jednom odsečku. Marambova rukopisna knjiga počinje opisom redakcije “Malog žurnala”, te prelomne 1903. godine, kad je ušao u svet žurnalizma i literature pseudonimom MARAMBO (koji je sam skovao).
Uvod
Velimir S. Vemić, konjički oficir, zapamćen je u istoriji kao jedan od zaverenika u tzv. Majskom prevratu, kada je u noći 28/29. maja 1903. grupa nižih oficira pogazila vojničku zakletvu i na zverski način lišila života srpski kraljevski par, poslednje Obrenoviće, kralja Aleksandra i kraljicu Dragu. Vemić je bio jedan od direktnih učesnika koji su okrvavili ruke i izvršili kraljeubistvo u Starom konaku. Dok Dragiša Vasić u svom delu “Devetsto treća” navodi da je Vemić otkrio prostoriju gde se sakrio kraljevski par, i kao što znamo, bio jedan od prvih koji su pucali i sabljama izboli poslednje Obrenoviće, Kristofer Klark, profesor evropske istorije na Kembridž univerzitetu, u svojoj knjizi navodi podatak (istorijski nepotvrđen), da je nakon ubistva, oficir Vemić uzeo za uspomenu deo kraljičinih grudi, koje je odsekao i čuvao u koferu (vidi niže).
Odavno je poznato da je Vemić bio jedan od osnivača, prvih članova i potpisnik Ustava tajne organizacije “Ujedinjenje ili smrt”, poznate i pod nazivom “Crna ruka”, koja je zvanično osnovana 1911. godine. O periodu svog života i o radu “Crne ruke” od 1906. do 1916. godine pisao je u svojim memoarima, koje je tokom Solunskog procesa 1917. godine prepisao, i tako ih sačuvao, Apisov školski drug Rudolf Mihl.
Učestvovao je u Balkanskim ratovima kao i u Prvom svetskom ratu, gde se pokazao kao sposoban oficir i imao određene zasluge (jedno vreme je vršio i dužnost komandanta Gornjačkog četničkog odreda, jednog od četiri koje je formirala Srpska Vrhovna komanda). Još jednu nesperivu mrlju na vojničku karijeru bacio je događaj iz 1913. U toku Drugog balkanskog rata 1913, iz obesti je ubio svog vojnika. Vojni sud, časnih oficira poput njega, oslobodio je Vemića. Međutim, Vemiću je kasnije ponovo suđeno i osuđen je na deset meseci zatvora, ali mu je kralj Petar I, usled jakog pritiska pojedinih oficira, udelio kraljevsko pomilovanje, decembra 1913. godine. O tome piše pomenuti Kristofer Klark u knjizi “The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914”, gde kaže:
“Januara 1914. godine pažnja javnosti je bila usmerena na suđenje kraljeubici Vemiću, koji je 1903. godine bio ozloglašen po tome što je sa sobom u koferu nosio osušeni komad mesa koji je kao trofej odsekao sa grudi kraljice Drage u noći 29. maja/11. juna. 1903. U oktobru 1913. godine, tokom Drugog balkanskog rata, Vemić je ubio jednog srpskog vojnika jer je bio prespor u izvršavanju naređenja i zbog toga je završio na vojnom sudu. Oslobađajuća presuda od strane suda u kome su bili isključivo visoki oficiri, izazvala je snažnu reakciju u delu beogradske štampe i Vemiću je ponovno suđeno pred Vrhovnim sudom Srbije. Ali, izdržavanje kazne od deset meseci zatvora, prekinuto je kraljevskim pomilovanjem, koje je vojni vrh izvukao od kralja krajem decembra 1913. godine.”
(In January 1914, attention focused on the trial of a regicide officer by the name of Vemić, who had been notorious in 1903 for carrying about with him in a suitcase a desiccated flap of flesh that he had cut from one of Queen Draga’s breasts as a trophy of the night of 11 June. In October 1913, during the Second Balkan War, Vemić shot dead a Serbian recruit for being too slow to follow an order and was tried by a military tribunal. His acquittal by a court staffed entirely by senior officers triggered uproar in parts of the Belgrade press and Vemić was called for a retrial before the Serbian Supreme Court. But his sentence – a mere ten months of imprisonment – was cut short by a royal pardon, extracted by the military leadership from the king at the end of December 1913.)Klark za napisano navodi sledeći izvor: Gellinek to Chief of General Staff, Belgrade, 18 January 1914, transcribed in Jelavich, ‘What the Habsburg Government Knew’, pp. 142–4, here p. 143.
O Vemićevom životu nakon završetka Prvog svetskog rata najviše podataka ostavio je u svojim rukopisima Vojislav Jovanović Marambo.
Lični podaci i prebivališta u Beogradu nakon Prvog svetskog rata
Zahvaljujući digitalizovanoj dokumentaciji Arhiva Beograda uspeli smo da rekonstruišemo deo Vemićevog međuratnog života, kada se radi o mestima boravka. Kako se može videti u njegovoj prijavi boravka u Beogradu, dokumentu iz 1924. godine, rođen je 3. marta 1880. godine u selu Knić, okrug Kragujevački. Ime oca i majke, Sava i Stana. Od ostalih podataka upisao je jugoslovensko državljanstvo, vera pravoslavna, neoženjen.
Sa poleđine istog dokumenta saznajemo sledeće. U periodu između 1924. i 1944. godine promenio je sedam adresa. Godine 1924. živeo je u ulici Strahinjića bana 71, kod stanodavca Vrbica Mirka. Godine 1930. i sledeće 1931. živi u ulicama Vojvode Milenka br. 20 i Kraljev trg br. 21. Četiri godine kasnije, 1935, nalazimo ga u ulici Admirala Geprata br. 60a, gde rentira stan od braće Savčić. Tu se zadržao samo godinu dana i već 25. novembra 1936. iznajmljuje stan od Aranđelović Riste u Njegoševoj ulici br. 69. U Gračaničku ulicu br. 12, gde je takođe upisan kao podstanar, Vemić prelazi 7. maja 1938. godine. Međutim, 6. novembra 1944. upisao se na istoj adresi, ali sada kao stanodavac tj. vlasnik. Tu je proveo narednih pet godina, sve do svoje smrti 18. aprila 1949. godine. Podatak iz prijave boravka, gde je navedeno poslednje prijavljeno mesto stanovanja i datum smrti, nadovezuje se na belešku koju je u svojim zapisima ostavio Marambo: “Bio je samac, bez ijednog bližeg srodnika, pa je nekoliko dana ležao mrtav među svojim knjigama, niko nije znao da je umro…”
Melodramski kraj zaverenika koji je doveo Karađorđeviće na vlast. Neobjavljeni rukopis Vojislava Jovanovića Maramboa.
Legat Vojislava Jovanovića Marambo-a (1884-1968), pisca, arhiviste, bibliofila, istoričara književnosti, prevodioca i diplomate, nalazi se u Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu. Njegova biblioteka sadrži 6292 sveske, rukopise i više od 1300 fotografija. Zapise o Velimiru Vemiću, iz zaostavštine Vojislava Jovanovića, priredio je S. Ćirković, a objavio Magazin Plus, marta meseca 1995. godine. U nastavku pročitajte šta je o Vemiću zabeležio Marambo.
Velimir Vemić nikad nije zaboravio neumoljivu osvetu kralja Aleksandra Karađorđevića prema crnorukcima, koje je u montiranom Solunskom procesu proveo kroz “čistilište od sabalja”. Tihi plivač kod Šest topola i ćutljivi sakupljač knjiga, trkački junak s furioznim trijumfima na Banjici, nevidljivom je rukom bio odbačen, prezren od onih kojima je darovao krunu.
Velimir Vemić (1880-1949), konjički oficir, znan kao Kleber, zaverenik od 29. maja 1903. (jedan od izvršilaca samog kraljeubistva), docnije jedan od osnivača tajne organizacije Ujedinjenje ili smrt (poznate pod popularnim imenom Crna ruka), poznat je takođe sa svoga dnevnika u zapisnicima Solunskog procesa 1917. godine.
Vemić je nazvan gornjim nadimkom po svome konju Kleberu, s kojim je dobijao mnoge trke pre 1912. godine. Te pobede on je osvajao jašući lično toga konja na takozvanim oficirskim trkama. Gledao sam ga na trkalištu Kola jahača (tada na Banjici); jahao je u uniformi konjičkog kapetana ili majora – nebo-plava bluza i garans-crvene pantalone bile su skrojene od krep-de-šina plave odnosno crvene boje; najteže na njemu bile su oficirske epolete. Stigao je, razume se, prvi – i to je imao laku pobedu, ali za ono nekoliko minuta trke tako oznojio da mu se plava krep-de-šinska “bluza” (koja nije imala postave) potpuno bila zalepila za leđa.
Bio je zver od čoveka
Vemić je inače bio zver od čoveka. U Balkanskom ratu ubio je jednog našeg vojnika, pa je zbog toga bio suđen i osuđen. Bio je sirov, i neobrazovan, ali drzak i uobražen – pravi seljački đilkoš, kao i uostalom celo njegovo društvo, raspolagao je velikom dozom lukavosti – i to lukavosti jedne seljačine.
Presudom Velikog Vojnog Suda od 5. juna 1917. u Solunu, osuđen je dsa još šestoricom optuženih na kaznu smrću, ali odmah pomilovan i kazna mu je zamenjena sa dvadeset godina zatočenja, ali je posle dve-tri godine pomilovan i od te kazne i pušten na slobodu, tako oko 1920. godine. Između 1924. i 1932. godine ja sam ga viđao dosta često, prvo na Kokićevom kupatilu kod Šest topola, gde je provodio po ceo dan, u gaćicama za kupanje, ali slabo silazeći u vodu. Obično je ležao potrbuške u hladovini pred kabinama u muškom basenu, glavu je podupirao šakama olakćenim i čitao neke knjige. To su bili udđbenici za II razred gimnazije.
Nije imao nikakvih određenih prihoda, ni plate, ni penzije, ali se nikome nije žalio. Morao je primati pomoć od drugova crnorukaca koji su bili sposobni da prave pare (Vlad. Tucović, Zavađil, Nikodije Bogdanović, Stojan Stojanović i drugi) pa su pomagali one drugove koji su bili u nevolji. Tako golog, u plivajućem stavu i stojećeg ja sam fotografisao, razume se s njegovim pristankom, čak i sa uživanjem njegovim. Bio se mnogo promenio od 1915. kad sam ga poslednji put video u Kragujevcu.
Nestao je prezrivi izraz pobednika
Pustio je veliku kosu, vetrom rastršenu, bio je gotovo sasvim sed, brkove koje je nosio u vis, zavrnute, po tadašnjoj modi je bio obrijao, sa lica mu je potpuno iščezao onaj prezrivi i samozadovoljni izraz lica pobednika; zamenila ga je neka rezignacija, ali ponosita. Imao je telo lepo skrojeno i muskuluzno bez preteranosti, koje je još bilo dobro sačuvano, koža mu je bila vrlo fina, nešto bleda i slabo maslinasta tena, tako da čovek ne bi rekao da je seljak, imao je ruke, a ne ručerde, nije ni pušio ni pio alkoholnih pića – rekao bih čak da je i jeo vrlo umereno. Osim kosmate glave, sve je na njegovom telu bilo umereno obraslo dlakom: bio je bez čupavosti na grudima ili pod miškama, bez preterane maljavosti. Celo leto 1930. je sam provodio na Savi, plivajući ili veslajući do više Ade Ciganlije sa Vladom Milanovićem. Sa Vemićem sam se viđao i razgovarao skoro svakoga dana (leto je bilo vrlo lepo), a isto je sa nama bio i bivši demokratski ministar, mnogostruki milioner Dragutin Pećić; to je bio čovek sa vrlo lepom moralnom fasadom, ali šta je bio iza ove teško mi je bilo uhvatiti. Vemić je rezonovao i govorio vrlo uzdržano – slabo pominjući sebe, jedino u čemu se nije mogao uzdržati, pa i to kratkim komentarom, kao pljunutim, to je njegova mržnja na kralja Aleksandra Karađorđevića – preziranje i mržnja u isti mah.
Da nadoknadi gubitke iz mladosti
Vemić je veoma poštovao (u ovoj fazi svoga života) našu nauku, Univerzitet, Akademiju, Slobodana Jovanovića, Bogdana Popovića, Skerlića, Cvijića i druge korifeje naše kulture. Osećao je koliko je školovanje u Vojnoj akademiji bilo jednostrano, ekskluzivno i defektno, pa se kao bivši oficir starao da nadoknadi gubitke iz mladosti i postane i on nekakav intelektualac – ako ne ovako visok kao simpatizer “Crne ruke” filozof Branislav Petronijević, a ono bar kao sekretar Univerziteta Dimitrije (“Matica”) Novaković. Čitao je mnogo, i najraznovrsnije knjige, ali nije mogao stići Božina Simića (takođe bivšeg oficira crnorukca) koji se bio mnoigo raspisao u Ćurčinovoj “Novoj Evropi” političkim i političko-istorijskim člancima, niti nekoliko drugova iz bivše “Crne ruke” koji su se takođe bacili na literaturu. Vemićeva veza sa književnošću bila je mnogo prostije prirode, ali je bila njegova velika strast. U stvari on se više bio vezao sa knjige i knjižarstvo nego za književnost i nauku. On je, odnekud, postao bibliofil. Još mi nije jasno otkuda se, kad i kako, on osetio ljubiteljem knjiga, ali tako je bilo, on ih je od svoje sirotinje počeo kupovati i pribavljati.
Susreti u antikvarnicama
Ja sam se sa Vemićem počeo susretati po beogradskim antikvarnicama valjda tako od 1935. ili 1936. godine, pa do 1945. kad je još bilo antikvarnica u privatnom sektoru, i koje je godine, mislim, Vemić i umro. Susretao sam se s njim kod Dragoslava Petkovića (danas knjigovesca, tada antikvara) u Balkanskoj ulici, kod Milana Brajera (za koga se ispostavilo da je sve do 13. aprila 1941. bio tajni nemački agent u Beogradu, a posle tog dana javni nemački agent), kod Janka Hrkalovića (rukovodioca knjižare Srpske književne zadruge) koji je imao dućančić u Makenzijevoj ulici, kod Ljubisavljevića u Balkanskoj ulici, kod Vlajka Marsovca i kod drugih.
Na Vemića sam gledao kao na starog poznanika, njegova bibliofilija nije nikako išla nasuprot mome interesovanju za knjige. On nikad nije gledao da mi što ugrabi, štaviše u dva-tri maha skrenuo mi je pažnju na stvarčice za koje je znao da mene interesuju, zbirke narodnih pesama i narodnih pripovedaka što sam ja prvenstveno kupovao, ponudio mi je i neke manje zamene, koje sam mu ja prihvatio: sećam se da sam mu da Gončarovljevog “Oblomova” (izdanje SKZ) i tako još neke naše starije knjige od relativne vrednosti, i da mi je on uzvratio nekim sitnijim pesmaricama.
Antikvari nisu marili Vemića i smatrali su ga za konkurenta i špekulkanta, a bilo je štaviše i takvih koji su tvrdili da je kleptoman – “Dok se okreneš, a on knjigu pod kaput! Lopov, gospodine” – uzrujano je govorio Ljubisavljević. Meni je to teško bilo verovati – ne verujem ni danas – ali nisam smatrao za potrebno da ga naročito razuveravam… jer sam Ljubisavljevića držao takvim nevaljalcem da njegove reči nisu mogle imati nikakva značaja. To je bio jedan sasvim prost čovek, još prostiji od Lazovića, u Vidinskoj ulici, koji je od bivšeg žandara avanzovao za antikvara, bio jedva pismen, zaudarao je kao vuga, šmrkao iz nosa i imao za poslovne prijatelje neke sumnjive adrapovce, kupovao je nek tajanstvene predmete uvijene u novine od višljastih devojčića – šegrtica po radnjama (tvrdili su njegove kolege) da mu je glavni posao bio trgovina krađenom robom, a ne knjigama.
Kako-tako Ljubisavljević je bio jedini beogradski antikvar koji je uspeo da od svoje trgovine sazida petospratnicu, on je jedini među njima imao radnju u sopstvenoj kući (u Balkanskoj ulici, silazeći od hotela “Prag” ka železničkoj stanici: druga, uska petospratnica više Apoteke). Meni je bilo gadno da mu ulazim u dućan, prvo stoga što je on uopšte imao vrlo malo knjiga: prodavao je ćemaneta, gramofone, stare novce, poštanske marke, ponekad i harmonike – kako mu je kad šta dolazilo u ruke. U glavnom izlogu i u nekoliko sporednih on nije imao mnogo istaknutih knjiga, ali se dešavalo često da naiđe neka koja me je interesovala. Tako sam kod njega kupio Grčićevu Istoriju književnosti, dok nije postala retka kakva je danas. Sećam se da sam kod njega kupio i Maletića Građu za istoriju pozorišta, vrlo dobar (čist) primerak, ali nepotpun, nedostajao je početak, pre svega. Ja sam imao već jedan drugi primerak istoga dela, takođe nepotpun, spojivši ih u jedno, dao sam ovu nešto glomaznu knjigu Gavru Dimiću da je poveže u polukožu (koja tek što se pojavila u Beogradu posle toliko godina). Ljubisavljević je dosta dobro poznavao cene knjiga i nije se mogao onako grubo varati kao što se Vlajko Marsovac ponekad varao, pa i na svoju štetu.
Umro je u bedi, zaboravljen
Vemić je umro bedno 1949. godine. Bio je samac, bez ijednog bližeg srodnika, pa je nekoliko dana ležao mrtav među svojim knjigama, niko nije znao da je umro, pa nije bilo koga da obavesti njegove drugove i prijatelje o njegovoj smrti.
Propustio sam reći da je Vemić bio lep čovek u svoje mlado doba, kada smo ga gledali kako pobednički završava oficirsku trku na silnome Kleberu izmakavši za nekoliko dužina ispred ostalih takmičara – drugova. Po tadašnjim pojmovima i tadašnjoj modi on je predstavljao idealnu muškost, manje poetsku nego što je bila muškost njegovog parnjaka iz 1880 godišta, Dobrice Milutinovića, ali fizički izrazitiju. Lepa, stasita figura, puna neke prkosne, vatrene snage s aureolom kraljeubice koji je svojom konjičkom sabljom iskasapio kraljicu-bludnicu i bacio je kroz prozor u dvorsku baštu, plenio je izvesna ženska srca: mnogo se pričalo o njegovim ljubavnim podvizima, ali ja nisam čuo za neku njegovu konkretnu vezu dostojnu beleženja i pamćenja.
Njegove lepe oči nisu bile sevdalinske kategorije već tribunske. Njihov plamen je sevao po ložama i estradama banjičkog trkališta. Junak dana je zadovoljno otpozdravljao ljubiteljke koje su mu mahale svojim rupcima ispod šešira širokih kao točkovi i šarenih suncobrana, ali nije bilo moguće uhvatiti njegov pogled, zaustavljen ma u kome pravcu oduševljenog gledališta. Meni bar, izgledalo je da se niko u tom trenutku bučnog slavlja nije tako usamljen osećao kao ovenčani pobednik, visoka čela na koje su bile pale, ulepljene znojem i prašinom, kovrdžaste vitice njegove bujne kose, on je bio prezadovoljan sobom, sučući jednom rukom svoj gusti smeđi brk uvrnut naviše, nešto na formu kajzera Vilhema II.
Taj isti zagasiti uspravljeni brk, poduprt “madžarskom pomadom”, te iste bujne uvojke njegove mladalačke kose, ja sam gledao 1930. – na jendoj fotografiji iz 1910. kod moga starog prijatelja, fotografa Steve Čortomića. Fotografija je bila vrlo dobro očuvana i inače vrlo dobre izrade, i Vemić je bio doneo nju Čortomiću da je “preslika”, tj. da izradi reprodukcijom nov negativ i sa tog novog negativa (pošto stari nije bio sačuvan) kopira ni više ni manje nego 12 kopija. Vemić je bio ponosit na svoju prošlost – ko to ne bi bio! I želeo je da po jednu svoju fotografiju iz mladosti (“kako je nekad izgledao”) pokloni novim prijateljima koji ga onda nisu poznavali, ili starim prijateljima da ih podseti na prošlost. Stari, sedi gospodin bujne bele kose, obrijanih brkova, poželeo je da se prikaže u svom negdašnjem izgledu, moglo bi se reći u svom negdašnjem toreadorskom sjaju.
Za kraj, bilo bi interesantno pomenuti jedan podatak na koji sam naišao dok sam pisao ovaj tekst:
Italijanski novinar Luiđi Albertini intervjuisao je preživele članove Crne ruke novembra 1937. godine. Svoja saznanja objavio je u svom trotomnom delu “Le origini della guerra del 1914” (Poreklo rata od 1914). Intervju u kojem su pored Velimira Vemića učestvovali i Čedomir A. Popović, Vladimir Tucović i Božin Simić, uglavnom se odnosio na pitanja o organizaciji “Crna ruka” i događajima tokom Prvog svetskog rata. Preživele vođe Crne ruke, pukovnik Velimir Vemić, Tucović, Čedomilj A. Popović, Božin Simić, kada ih je sadašnji pisac ispitivao novembra 1937. godine, ponovo su potvrdili svoje predano, bezuslovno divljenje Dimitrijeviću (Apisu).
Pisano u Savoni, Italija, marta 2023. godine.
Izvori:
The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 – Christopher Clark;
Devetsto treća – Dragiša Vasić;
The Origins of the War 1914 – Luigi Albertini
Magazin Plus, mart 1995
Fotografije: Privatna arhiva, subnor.org.rs, Magazin Plus (mart 1995)
